سنگان:  قصبه ایست از بخش رشتخوار شهرستان تربت حیدریه دارای 580 تن سکنه آب آن از قنات و رود خانه محصول آنجا غلات پنبه بادام آب گرم کلاته آهو کوه سنگ رشد جز این قصبه است . ( لغت نامه دهخدا – جلد هشتم – انتشارات دانشگاه تهران -1373 )

این روستای بزرگ در سایه سار رشته کوه بزمای قرار دارد رودخانه سالار که از جلگه زاوه میگذرد با عبور از رخنه گرگ اراضی سنگان را مشروب میسازد و از

طریق همین رخنه است که جلگه زاوه و رشتخوار با راهی مالرو در کمترین فاصله به هم پیوند می خورند .

محمد خان قرائی فرزند اسحاق خان در جهت تدارک مقدمه برای سرکشی در قبال دولت قاجار سنگان  را انبار آذوقه خویش قرار داده بود و در آنسوی کوه قلعه دولت آباد را اقامتگاه و مرکز اداری خود کرده بود بین دو که در دو سوی کوه قرار داشتند از طریق تنگه رود سالار و با اسب ارتباط سریعی برقرار بود . هم اکنون کل روستای سنگان به شکل قلعه نظامی دیده می شود و هنوز دروازه ها و باروها و بعضی پا برجا و سالمند .

در اطراف قلعه اسحاق خان 12 برج وجود داشته است که مدخل جلگه رشتخوار راههای ایاب و ذهاب به حوزه زاوه را می پوشانده است . در قلعه سنگان که به نظر می رسد پیچیده ترین تشکیلات را بعد از قلعه تربت و دولت آباد داشته است سه قسمت مجزا هنوز قابل تشخیص است .

الف – انبارها و اصطبلها که خاص نگهدار ی علوفه و علیغ و غلات بوده .

ب- ارگ حکومتی که اقامتگاه وابستگان سردار و کوتوال قلعه و خانواده آنان بوده .

ج-  قلعه رعیتی که با دیوار بلند ی از ارگ حکومتی جدا می گردیده است .

نمایی از بافت قدیمی  روستای سنگان رشتخوار

ار تفاع باورها بالغ بر 12 متر بود ه است و دور تا دور قلعه را خندقی ژرف و عریض کمربند وار در بر میگرفته است . از اسحاق خان یک آب انبار یک حمام یک مسجد دردداخل قلعه باقی مانده است و بقیه آثار گذشتگان و مزارات یکسره فراموش روزگار خویشند و از آن جمله مزار عارف نامدار شاه سنجان و نیز اثردیگری است معروف به شیخ مفعولی که در راستای شمالی مقبره شاه سنجان قرار دارد و اکنون چند دیوار فرو ریخته از آن باقی مانده که سقف هم ندارد و اما از آنچه باقی مانده آثار قدمت و اصالت ظاهر است . آثار مزار کاملا مخروبه معروف به حسن میرزا نیز چنین است

 (در این قسمت از تحقیقات محقق گرانقدر جناب آقای محمد رضا خسروی که با زحمت و سعی و تلاش بسیار در مجموعه ای بنام جغرافیای تاریخی تربت حیدریه گرد آمده است بهره گرفته است . )

بخش رشتخوار که بنام مرکز آن شهر رشتخوار خوانده می شود و در قسمت علیای دشت خواف قرار گرفته است .

تلفظ کلمه در محل و معمولا به ضم اول و بروزن دشوار است که در این تلفظ حرف ت از کلمه حذف می شود برای وجه تسمیه محل در بین اهالی کنکاشی داشتیم که مجموع تعابیر آنها دردو نظر خلاصه میشود :

قول اول : رشتخوار را خونخو ار معنی می کرد . بر این اساس در گذشته رشتخوار با همسایگانش دشمنی کینه توازنه ای داشته است به همین علت دیگران به مردم این دیار لقب رشتخوار را داده اند .

این برداشت به تعبیری درست است یعنی از کلمه ریش به کسر اول افاده ریش و زخم و جراحت می شود لیکن اینکه رشتخوار یهای آرام چنین موضعی در قبال دشمنان خود داشته اند بعید مینماید قول دیگری بر آن بود که در زمان باستان و هنگامی رستم و زال از سرزمین ما عبور میکرده است تا به سیستان برود اسب خود رخش را رها کرده تا بچرد و خود رفع خستگی را بر هم نهاده بود در این وقت درندگانی از بیشه رشتخوار به رخش حمله برده و قصد خوردن او را کرده بودند رستم سراسیمه چشم گشوده و بپا خواسته بود با فریاد گفته بود این روبهکاران از کی رخشخوار شده اند و سپس رخش را با نهیبی بر جانوران

تحریض میکند . این تعبیر و تصور اگر افسانه در افسانه ای  است اما اتفاقا به لحاظ اینکه رخش را رش نیز نوشتهاند و رشتخوار را به فتح اول رخشخوار هم معنی میدهد نظری نیست که پربی اعتیاد باشد . در نهایت پدر این نگارنده عقیده دارد : رش به فارسی مخفف ارش است و به معنی خرمای سیاه و انجیر می باشد لذا می توان گفت رشتخوار یعنی انجیر خوار ومیوه انجیر در آن نواحی به فراوان به عمل می آید و نیز می توان گفت چون در فارسی سین بجای شین بسیار جاها نوشته شده از قبیل کورس و کورش ، نیسابور و نیشابور و ورس یارش به فارسی حریص در خوردن است ، رشتخوار یعنی زیاده خوار ، 

 آنچه برد کلیه تلفظ ها مرجع است تلفظ رُشت بروزن پُشت به معنی روشن است و خوار که همان خور است یعنی آفتاب      می باشد .

بدین ترتیب رشتخوار یعنی آفتاب تابان و این به یعنی با توجه به موضع جغرافیایی محل که واحه ایست پر آفتاب و قرار گرفته در جلگه سازگارتر مینمایند .

سیر و تکامل تاریخی

بطوریکه که می دانیم و تحقیقات زمین شناسی نشان می دهد در دوران اول و دوم زمین شناسی در یائی به نام تتیس تمام آسیای جنوب غربی منجمله ایران را می پوشانیده است و حرکات کوهزایی دوران سوم بعمر این دریا خاتمه بخشیده است. بر جستگیهای شمالی و غربی ایران در این دوره ظاهر گشته اند در اواخر عهد چهارم یخچالها بتدریج عقب نشینی کرده کره زمین روبه گرمی می رفت و شرایط حیات انسانی تاثیر بسیار داشته است.

کم شدن تدریجی بارندگی ، رودها را کم آب ساخت و بسیاری از آنها تبدیل به رودهای کوچک فصلی نمود.

کم آبی و خشکی فلات ایران بویژه خشکی حوضه ها و آبگیرهای داخلی موجب شد تا حیوان به دنبال آن انسان ساکن غارو کوه و کمر ها بسمت آب و دشتهایی که خاک رسوبی حاصلخیزشان در فصل مساعد ، پوشیده از گیاه می شود سرازیر شوند وبرگرد آبی که از زایش چشمه ها بدست می آمد حلقه زنند که بنا به عقیده گیرشمن ازین زمان (حدود 5000سال قبل از میلاد )اساس زندگی انسان بر پایه استقرار در مراکزی بنام روستاهای باستانی استوار گردید و ایجاد دهات در داخل فلات ایران رونق گرفت . متاسفانه بعلت آنکه بجز چند نقطه در غالب مناطق ایران حفاریهای علمی بصورت کامل انجام نگرفته و نمی توانیم مراحل استقرار و سیر و تکامل تدریجی زندگی انسانها را در همه نقاطکشور روشن سازیم ولی تا آنجا که از اطلاعات در مناطق حفاری شده بدست آمده اینست که انسانها پس از تغییر حالت از غار نشینی به روستا نشینی در

روستاها ،شروع برفع حوائج اولیه چون مسکن و غذا نموده اند و بدین ترتیب نطفه اولیه یکجا نشینی منعقد گشت و زندگی جمعی بر پایه دامپروری و کشت وزرع پا گرفت ، ساکنین پناهگاهها و غارها از محل زندگی انفرادی و خانوادگی خود به دهکده ها و کمونهای اولیه مهاجرت نموده و پایه فرهنگ و تمدن یکجا نشینی و زندگی اجتماعی را بنا نهادند .

در این میان پدیده های جغرافیایی منجمله جهت گیری رشته کوه ها ، عوامل اقلیمی و غیره نقش عمده ای را در ارتباط این اجتماعات اولیه با یکدیگر بعهده داشته اند . مردم مجتمع در نقاطی که زودتر به یکجا نشینی روی آورده بودند به دنبال غنا و ثروت وبدست شمالی ایران بود که راه را برای ورود مردم هند و اروپایی برای ورود به ایران مناسب ساخت . نفوذ عناصر هند و. اروپایی دوره تازه ای را در ایران از لحاظ مدنیت گشوده است .

وشعبه آریائی این قوم در اواسط هزاره دوم قبل از میلاد از شمال شرق به فلات ایران روی آورده و با تسلط بر مناطق و اماکن قابل زیست و آمیزش باسکنه بومی آن که دارای تمدن و فرهنگ خاص بودند ، تمدن خود را بر این مناطق تسری دادند و از این امتراج و ترکیب جامعه ای بوجود آمد تا کنون قائم بذات مانده است ، این مردم را ایرانیان و این سرزمین را ایران نامیدند .

ایران بواسطه موقعیت جغرافیای خود در آسیای جنوب غربی همواره ربط بین شرق و غرب و محل مراوده مدل مغرب زمین باملل شرق بوده است و در زمانهائی که دریا نوردی آسان نبود، و اروپا مربوط میساخت . و همواره چهار راهی برای ارتباط ملتها و کانون مهم برخورد افکار و عقاید دنیای قدیم محسوب می گشت .

خراسان بعنوان یکی از کشورهای این سرزمین بزرگ ، دروازه ورود و خرج اقوام ملل مختلف بوده است که حدود آن از جانب شرقی سیستان و هند است و غربی بیابان غزان و نواحی جرجان وشمالی ماورالنهر و بعضی از ترکمنستان و جنوبی بیابان فارس و کرمان وولایت قومس و توابع آن و شهرههای خراسان بسیار است والله واعلم یکی (1)

یکی از آن بسیار شهرها ولایت خمسه است که بنا بنامش پنج منطقه خواف ، رخ ، محولات ،زاوه ورشتخوار را در بر میگرفته است.  و رشتخوار که به خاطر موقعیت و مرکزیت خود نام منطقه ای وسیع را بخود گرفته جایی را در تاریخ برای خود اختصاص داده است که چنانچه کندوکاوها و حفاریهای علمی در گوشه گوشه آن صورت پذیرد تمدن و فرهنگ کهن آن رخ خواهد نمود.

منطقه ای که بخاطر واقع شدن در گذر گاه سرداران و پادشاهانیکه برای استیلا بر یکدیگر و اشغال متصرفات خاک و آبادیهای خویش سربازان و دهاقین را در راه مطامعشان به قتلگاه می فرستادند.کاوش زمین ، کاوش تاریخ است بسی رمزها و رازها از گذشته این مملکت در دل خاک نهفته است که چنانچه به طریقه علمی مطالعه گردد تمدن و فرهنگ درخشان گذشته و تلاش مردم روشن می شود . منطقه ای که در طول تاریخ دستخوش خطرات وبلایای ناشی از سیلاب رودها ویرانیهای زمین لرزه ها گردیده است و در این راه بسی شهرها  و نقاط که بریز خاک مدفون گشته است .

پل کال سالار (اواخر قاجار )  شهرستان رشتخوار

در پایین تر از علی آباد بستر رودخانه صبی را داریم که قرنهای زیادی آب را از زاوه به خواف میبرده است و اخیرا متوجه شده اند که پیش از عمرها و عمرانها در زیر بستر کال کانالهایی از نای وجود داشته است که برای جریان توزیع و تقسیم و عبور آب تعبیه کرده  بودند و حالا که آب در اثر صدها سال جریان دایم پرده های خاک را بالا زده است آن نایها نمودار شده اند .

این اتفاق مویدان است که دیار ما پراست از آثار پیر و پیشین (1)

1- جغرافیای تاریخی تربت حیدریه آقای محمد رضا خسروی انتشارات آستان قدس 1378

منطقه رشتخوار در موقعیت جغرافیای شمال شرقی کشور و مرکز استان خراسان قرار گرفته و محدود است :

از شمال غرب به بخشهای جلگه زاوه ، مرکزی و فیض آباد شهرستان تربت حیدریه از شرق و جنوب شرقی به بخشهای مرکزی ، سلامی و. جلگه زوزن شهرستان خواف و از جنوب به بخش مرکزی شهرستان گناباد مساحت منطقه رشتخوار حدود 4295 کیلو متر مربع و جمعیت آن 52975 نفر در سال 1375 بوده است مرکز این منطقه شهر رشتخوار در 59 درجه و 37 دقیقه و 30 ثانیه طول شرقی و34 درجه و 58 دقیقه و 23 ثانیه عرض شمالی قرار گرفته است .

این منطقه دارای 70 روستا ، مزرعه ، آبادی در دو بخش و 4دهستان می باشد .

منطقه رشتخوار از نظر وضع طبیعی و ساختمان زمین منطقه ای متنوع و گوناگون است زیرا ار تفاعات جنوبی جلگه زاوه بنام کوه دو شاخ و باخزر از شمال غربی به جنوب شرقی شمال دشت رشتخوار قرار گرفته و ار تفاعات خواف جنوب دشت را احاطه نموده و دشت معمور رشتخوار را در میان گرفته اند حال آنکه منطقه صحرائی و خشک جنگل که وسعت قابل توجهی از مساحت شهرستان (نزدیک به 3/2 ) را تشکیل میدهد در جنوب غربی آن شکل متفاوتی با مناطق کوهستانی جلگه ای یاد شده دارد .

لذا از نظر زمین شناسی باید این منطقه که دو دشت متفاوت را در بر گرفته بصورت مجزا مورد مطالعه قرار دارد.

نخست : : دشت رشتخوار

       قدیمترین تشکیلات زمین شناسی شناخته شده در منطقه سنگهای دگرگون شده پرکامبرین می باشد ، که در دامنه جنوبی کوه بزما دیده می شود .

شیست ، شیل و ماسه سنگ دوره ژوراسیک زیرین نیز در منطقه شمالی رشتخوار رخنمون است ، سنگهای آذرین و رسوبی دوران سوم زمین شناسی مانند توف ، آندریت ، آگلومراوماسه سنگ در ارتفاعات شمالی منطقه دیده می شود ، نهشته های نئوژن مثل مارن ، کنگلو مرا ، گچ و نمک در بلندیهای حاشیه شمالی دشت رشتخوار رخنمون دارد که سنگ کف دشت را تشکیل می دهد .

رسوبات دوران چهارم زمین شناسی عبارتند از آبرفتها ، مخروط افکنه ها و بالاخص مخروط افکنه های کال سالار و کال شصت دره ، واریزه ها ، تراسها

،‌رسوبات تبخیری و کویری (لس و نمک ) که مناطق کم ارتفاع و سطح دشت را می پوشاند . 

ضخامت آبرفت در این دشت حداکثر 150متر بر آورد می شود ، عناصر تشکیل دهنده آبرفت در دامنه ار تفاعات نسبتا دانه درشت بوده هر چه به سمت جنوب دشت جنگل پیش میرود ، از قطر عناصر تشکیل دهنده آبرفتکاسته می شود .

 وضعیت اقلیمی

- اقلیم و شرایط آب و هوایی نقش اساسی در تجمع انسانها ایفا می نماید ، چرا که آب و هوا علاوه بر اینکه شرایط زندگی انسان را تعیین میکند در نوع و میزان تولید محصولات کشاورزی ، دامی و پوشش گیاهی مؤثر بوده و پتانسیل و توان تولید ناحیه را معین میکند . انسان نیز قادر است با اطلاع از وضعیت اقلیمی نسبت به بهبود شرایط جهت استفاده مفیدتر و بهتر از محیط گامهای مثبت و ارزندهای بر دارد0 

 - دو دسته عوامل منطقه و فرا منطقه ، همچون سایر نقاط ، در نوع اقلیم حاکم بر منطقه مؤثر میباشند

-  به لحاظ قرار گیری منطقه در عرض متوسط و تأثیر توده ای هوای شمال و غربی در این منطقه باعث شده است که نوع خاصی از اقلیم در این منطقه حکمفرما شود . تأثیر توده های باران زای غربی باعث ریزش باران در اواخر پاییز ف زمستان و اوایل بهار می گردد. در عین حال تاثیر نوع و جهت ارتفاعات نیز نقش قابل ملاحظه ای در نوع اقلیم منطقه بر عهده دارد ، به طوری که جهت شمال غربی، جنوب شرقی ارتفاعات تا حد بسیار زیادی از شدت تاثیر توده های سرد شمالی کاسته است . در عوض خصوصیت دالانی دشت ، باعث نفوذ هر چه بیشتر توده های باران زا غربی می شود .